رشد روزافزون تقاضا برای خدمات پستی و افزایش رقابت بین شرکت‌های ارائه دهنده این خدمات، به‌کارگیری روش‌های نوین و خلاقانه توزیع (last mile delivery) را به امری حیاتی در مدیریت این شرکت‌ها تبدیل کرده است. سیستم‌های جمع‌سپاری توزیع (crowdsourced delivery) یکی از راهکارهای خلاقانه برای عملیات توزیع مرسولات است که در دهه گذشته مورد توجه شرکت‌های موفق جهان در زمینه خرده‌فروشی الکترونیک و ارائه‌دهندگان خدمات پستی قرار گرفته است. در عین حال، به‌کارگیری این روش، مستلزم رعایت قواعد و اصول ویژه‌ای است و الزامات مخصوص به خود را دارد.
جمع‌سپاری چیست؟
فراگیری اینترنت، تغییر سبک و ارتقا استانداردهای زندگی و افزایش گرایش مصرف‌کنندگان به خریدهای اینترنتی، بازار خدمات لجستیکی را در جهان گرم‌تر از گذشته کرده است و روند روبه‌رشد تقاضا برای خدمات پستی، رقابت بین شرکت‌های فعال در این صنعت را افزایش داده است و در نتیجه، این شرکت‌ها برای بهبود مزایای رقابتی خود، سیستم‌های خلاقانه توزیع را به کار گرفته‌اند. یکی از این سیستم‌های خلاقانه، جمع‌سپاری توزیع است.
جمع‌سپاری توزیع
در سیستم جمع‌سپاری توزیع، تحویل مرسولات از طریق داوطلبانی انجام می‌شود که به‌ازای دریافت یک مبلغ مشخص، با وسیله نقلیه شخصی خود، مرسوله را از انبار شرکت‌های فروشنده کالا تا مقصد مشتری حمل می‌کنند و ارتباط میان داوطلبان توزیع با فرستنده کالا، از طریق یک سامانه اینترنتی برقرار می‌شود. ویژگی اصلی این سیستم در آن است که افراد داوطلب، به‌صورت موقتی و بر حسب شرایط، دارایی‌های خود را برای کسب ارزش هم برای خود و هم برای ارسال‌کننده مرسوله، به اشتراک می‌گذارند.
سیستم جمع‌سپاری توزیع در یک عرصه وسیع‌تر، به‌عنوان اقتصاد اشتراکی (sharing economy) یا مصرف مشارکتی (collaborative consumtion) نیز شناخته می‌شود و در سال‌های گذشته به لطف پیشرفت‌های گسترده تکنولوژی ارتباطات، به طور وسیعی در جهان رواج یافته است. طبق اظهارات پژوهشگران، رونق اقتصاد اشتراکی از رکود سنگین اقتصاد در سال 2008 که مصرف‌کنندگان نیاز شدیدی به کاهش هزینه‌ها داشتند، ناشی شده است. تخمین زده می‌شود که ارزش اقتصاد اشتراکی، از 15 میلیارد دلار در سال 2015 به 335 میلیارد دلار در سال 2025 برسد.
در سال 2015، شرکت آمازون با معرفی خدمت Amazon Flex جمع‌سپاری توزیع را پیاده‌سازی کرد و با به‌کارگیری راننده‌های موقتی (freelance drivers)، تحویل همان روز(same-day) بسته‌ها به مشتریان را راه‌اندازی کرد. قسمتی از سفارشات مشتریان این خدمت از طریق سامانه Prime Now و قسمت دیگر از سامانه Amazon Fresh که مربوط به اقلام خواروبار است، صادر می‌شد. طرح تحویل سفارشات به این صورت بود که محصول خریداری شده باید حداکثر تا 2 ساعت بعد به مشتری تحویل داده می‌شد. در سال 2018، شرکت والمارت در دو شهر آمریکا طرح اجرای جمع‌سپاری توزیع را با نام Spark Delivery کلید زد. علاوه بر این دو شرکت بزرگ، چندین کسب و کار نوپا مانند Deliv، DoorDash، Hitch و Postmates هم خدمت تحویل مرسولات به صورت جمع‌سپاری را ارائه داده‌اند.
در سال 2015، شرکت آمازون با معرفی خدمت Amazon Flex جمع‌سپاری توزیع را پیاده‌سازی کرد و با به‌کارگیری راننده‌های موقتی (freelance drivers)، تحویل همان روز (same-day) بسته‌ها به مشتریان را راه‌اندازی کرد. قسمتی از سفارش‌ها مشتریان این خدمت از طریق سامانه Prime Now و قسمت دیگر از سامانه Amazon Fresh که مربوط به اقلام خواروبار است، صادر می‌شد. طرح تحویل سفارش‌ها به این صورت بود که محصول خریداری شده باید حداکثر تا 2 ساعت بعد به مشتری تحویل داده می‌شد. در سال 2018، شرکت والمارت در دو شهر آمریکا طرح اجرای جمع‌سپاری توزیع را با نام Spark Delivery کلید زد. علاوه بر این دو شرکت بزرگ، چندین کسب‌وکار نوپا مانند Deliv، DoorDash، Hitch و Postmates هم خدمت تحویل مرسولات به‌صورت جمع‌سپاری را ارائه داده‌اند.
چالش‌های جمع‌سپاری توزیع
قابل‌توجه است که سیستم جمع‌سپاری توزیع، برنامه‌ریزی و اجرای تحویل مرسولات را به طور اساسی تغییر می‌دهد؛ زیرا هم در خصوص ظرفیت توزیع و هم در بخش تقاضا، عدم قطعیت وجود دارد. این امر باعث می‌شود در برخی جنبه‌های عملیات توزیع که در روش‌های سابق ساده و سرراست بودند، چالش‌های مهمی بروز کند. از جمله این چالش‌ها، آسیب‌های احتمالی وارد شده به کالا در حین حمل‌ونقل است؛ چرا که اگر یک کالا در حین حمل‌ونقل آسیب ببیند، مشخص‌شدن اینکه شرکت تولیدکننده، فروشنده، راننده داوطلب یا مشتری مسئول است، کار دشواری است و شرکت‌های بیمه را با چالش‌های جدید مواجه کرده است.
این سیستم توزیع، در خصوص برنامه‌ریزی و اجرا نیز الزامات دیگری ایجاد کرده که مسئولان حمل‌ونقل و لجستیک قبلاً با آنها مواجه نبودند. برنامه‌ریزی برای ارسال و عملیات توزیع در شرایط غیرقطعی بودن ظرفیت توزیع، چگونگی تضمین وعده‌هایی که به مشتریان داده شده است، تعیین اینکه عملیات توزیع چه موقع و تحت چه شرایطی بر مبنای جمع‌سپاری باشد، چگونگی تضمین در دسترس قرارگرفتن ظرفیت توزیع موردنیاز، اتخاذ راهکار مناسب برای مدیریت توزیع در مواقعی که رانندگان، پیشنهادها توزیع را قبول نمی‌کنند و یا اینکه پیشنهادها را قبول می‌کنند اما به نحو نامطلوبی اجرا می‌کنند و...از جمله چالش‌هایی است که برای برنامه‌ریزی و اجرا ایجاد می‌شود.
علی‌رغم وجود این چالش‌ها و عدم قطعیت‌ها، شرکت‌ها از به‌کارگیری این سیستم جدید توزیع، استقبال کرده‌اند و دلیل این استقبال در درجه نخست، هزینه است. این سیستم، هزینه‌های ناشی از استخدام تعداد زیادی نیروی انسانی و تدارک وسایل نقلیه را به طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. دلیل دوم، انعطاف‌پذیری در زمان است زیرا ظرفیت جمع‌سپاری توزیع در مواقع نیاز می‌تواند مکمل ظرفیت موجود باشد.
جمع‌سپاری توزیع در شرکت آمازون
در سال 2015، شرکت آمازون با معرفی خدمت Amazon Flex جمع‌سپاری توزیع را پیاده‌سازی کرد. امروزه Amazon Flex از چهار سامانه مجزا شامل Amazon logistics، Amazon Prime Now، Amazon Fresh و Amazon restaurants تشکیل شده است. اختلاف این سامانه‌ها، در مدت بازه‌های زمانی است که محصولات سفارش داده شده باید به مشتریان تحویل داده شود. بر خلاف سایر شرکت‌ها که به‌ازای هر تحویل تکمیل شده مرسوله، یک مبلغ مشخص به راننده پرداخت می‌کنند، در سامانه جمع‌سپاری توزیع شرکت آمازون، پرداخت دستمزد رانندگان بر اساس مدت زمانی است که راننده در خدمت عملیات توزیع قرار دارد. دستمزد رانندگان، طبق اطلاعات آنها در وب‌سایت رسمی شرکت آمازون بر اساس یک فرمول محاسبه می‌شود و فاکتورهای مسافت، زمان انتظار، اندازه بسته و ... در این فرمول لحاظ می‌شود. در هر درخواست تحویل، ابتدا رانندگان از مبلغ پیشنهادی مطلع می‌‌شوند سپس تصمیم می‌گیرند که آیا درخواست را قبول کنند یا خیر.
در خصوص زمان‌بندی و سازوکار تخصیص راننده به درخواست تحویل، شرکت آمازون از رویکرد زمان‌بندی متمرکز و ترکیبی استفاده میکند. بدین معنی که از رانندگان می‌خواهند که دردسترس‌بودن خود را از یک هفته قبل در برنامه تلفن همراه مشخص کنند و به‌این‌ترتیب، درخواست‌های تحویل در زمانی که رانندگان در دسترس باشند به آنها پیشنهاد می‌شود. Amazon Flex، یک حداقل دستمزد را برای رانندگان تضمین کرده است. با این اقدام، رانندگان اطمینان دارند که یک دستمزد حداقلی مشخص حتی در صورت عدم‌پذیرش درخواست‌های پیشنهادی، دریافت می‌کنند. این شرکت تضمین میکند که بدون توجه به تعداد درخواست‌های تحویل، به‌ازای هر ساعت 18 دلار به رانندگان پرداخت کند. این اقدام با این هدف انجام می‌شود که عدم قطعیت در تأمین ظرفیت توزیع را کاهش دهد و این سیستم را به مسائل کلاسیک زمان‌بندی، تخصیص و مسیریابی نزدیک کند.
نتیجه‌گیری
جمع‌سپاری توزیع یک روش جدید و خلاقانه است که بر مبنای مفهوم اقتصاد اشتراکی، برای عملیات توزیع مرسولات در شرکت‌های خرده‌فروشی الکترونیکی و ارائه‌دهنده خدمات پستی به کار گرفته می‌شود. این روش نسبت به روش‌های توزیع سابق، مزایای قابل‌توجهی از لحاظ هزینه و انعطاف‌پذیری زمان متوجه این شرکت‌ها میکند. اما از طرف دیگر موجب چالش‌هایی می‌شود که باید راه‌حل‌های مناسبی برای آنها تدبیر شود. موضوعات محاسبه دستمزد رانندگان داوطلب، شیوه تخصیص درخواست تحویل به رانندگان و شیوه زمان‌بندی و برنامه‌ریزی ظرفیت توزیع، مواردی هستند که محققان و کارشناسان حمل‌ونقل و لجستیک در تلاش هستند راه‌حل‌های مؤثری برای آنها پیدا کنند.