از علم رمزنگاری برای نخستین بار در جنگ جهانی دوم به‌منظور انتقال پیام‌های نظامی استفاده شد، اما رفتهرفته این رمزنگاری در عرصه‌های دیگر نیز کاربرد پیدا کرد. David Chaum دانشمند آمریکایی برای نخستین بار، از واژه ارزهای دیجیتال استفاده کرد و بعد از آن متخصصان به این مفهوم توجه کردند.
رمزارز یا همان Cryptocurrency یکی از انواع ارز مجازی است که از فناوری رمزنگاری در طراحی آن استفاده شده است و معمولاً به‌صورت غیرمتمرکز اداره می‌شود. به دلیل اینکه رمزارزها پدیده‌ای نوظهور هستند و مصادیق جدیدی از آن‌ها ایجاد می‌شود، تعاریف آن‌ها نیز در مراجع مختلف متنوع ذکر شده‌است.
نخستین بار در دهه ۹۰ میلادی، فناوری زنجیره بلوک یا همان بلاکچین معرفی شد و در سال ۲۰۰۹ پس از وقوع بحران عظیم اقتصادی در جهان، رمزارز غیرمتمرکزی به نام بیت‌کوین بر‌اساس فناوری زنجیره بلوک توسط فرد یا گروهی ناشناس با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو پا به عرصه تجارت‌های پنهان گذاشت. بارها و بارها نهادهایی برای شناسایی این فرد یا گروه تلاش‌هایی کردند اما دسترسی به این هویت هربار پیچیده‌تر از قبل شد.
امنیت این رمزارز توسط الگوریتم‌های رمزنگاری شده تضمین می‌شود که بر‌اساس این الگوریتم‌ها، تولید مقدار مشخص و محدودی از بیت‌کوین در هر روز امکان‌پذیر است. هدف ساتوشی ناکاموتوی ناشناس از این کار، جلوگیری از تولید بی‌رویه پول توسط دولت‌ها و همچنین ایجاد اعتماد بر‌اساس الگوریتم‌های رمزنگاری بود که البته این خوشبینانه‌ترین دلیل وجودی این رمزارز محسوب می‌شود. این رمزارز، در بدو پیدایش ارزش چندانی نداشت چون عموم مردم آن را نپذیرفتند اما با گذشت زمان و با افزایش اعتمادی که به‌وجود آمد، قیمت آن افزایش یافت و امروزه تبدیل به یکی از ارزهای قدرتمند جهان شده است!
گسترش کاربرد رمزارزها در حوزه‌های گوناگون
بیت‌کوین، مشهورترین رمزارز است و پس از به وجود آمدن آن، رمزارزهای دیگر نیز پدید آمدند که هریک ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند، مثلاً رمزارز اتریوم در سال ۲۰۱۳ توسط ویتالیک بوترین ساخته شد و حتی از نظر فناوری نیز نسبت به بیت‌کوین پیشرفته‌تر بود. با آمدن اتریوم مفاهیم جدیدی مثل قراردادهای هوشمند (Smart contracts) و سازمان‌های خود انتظام (DAO) در دنیای رمزارزها شکل گرفت. در ادامه، رمزارزهای دیگری همچون بیت‌کوین کش، کاردانو، لایت‌کوین، ری‌پل، لومن، مونرو، زی‌کش، بایننس‌کوین و صدها رمزارز دیگر به‌وجود آمد. هر یک از این رمزارزها کاربردها و ویژگی‌های خاصی دارند که باعث شده در صنایع مختلف استفاده شوند، مثلاً رمزارزی مانند تتر، به دلیل پایداری که نسبت به ارزهای رایج دارد برای حفظ ارزش پول استفاده می‌شود ولی قیمت برخی دیگر از ارز رمزارزها مانند بازار سهام در نوسان است و می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای سرمایه‌گذاری استفاده شوند.
ارزهای رمزنگاری شده می‌توانند مانند سایر ارزهای فیات (بدون پشتوانه) قابلیت مبادله، انجام تراکنش، خرید آنلاین و... داشته باشند. در سال ۲۰۰۹، بیت‌کوین به‌عنوان نخستین ارز رمزپایه غیرمتمرکز ایجاد شد. از آن زمان تاکنون، ارزهای رمزنگاری شده متعددی ایجاد شده‌اند که بسیاری از آن‌ها ارزهای جایگزین بیت‌کوین نیز نامیده می‌شوند.
ارزهای رمزنگاری شده به‌صورت غیرمتمرکز کنترل می‌شوند که در مقابل نظام‌های بانکداری متمرکز قرار می‌گیرد و این امر همیشه تعارضی بین بانکداری و رمز ارزها به‌وجود آورده است.
مبادله ارزهای رمزنگاری شده به قوانین کشوری و بین‌کشوری وابسته است که می‌تواند به رسمیت شناخته شدن و صحت اعتبار آن را تضمین کند.آمار جهانی از پیشرفت غیرقابل انکاری در پذیرش رمزارزها به‌عنوان وسایل مبادله مالی، طی زمانی کمتر از یک دهه حکایت دارد اما در ایران تا امروز مانند بسیاری از کشورهای دیگر، هنوز تصمیم قطعی و شفاف درباره استفاده و یا تولید قانونمند این نوع رمز ارز گرفته نشده‌است.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد رمزارزها
رمزارزها ویژگی‌های انحصاری و جذابی دارند که باعث جهانی شدن و محبوبیت روزافزون آن‌ها شده است. از مهمترین این ویژگی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دیجیتالی بودن
رمزارزها ماهیت فیزیکی ندارند و فقط کدهای صفر و یکی هستند که در شبکه ثبت می‌شوند. در واقع، کریپتوکارنسی وجود واقعی ندارد و فقط در فضای مجازی در دسترس است.
- غیرمتمرکز بودن
از ویژگی‌های مهم رمزارزها، تمرکززدایی است، مثلاً هیچ مؤسسه‌ای، رمزارزی مانند بیت‌کوین را کنترل نمی‌کند و در تصرف، اختیار و یا مالکیت یک دولت یا سازمان خاصی نیست.
- مبادله شخص با شخص
رمزارزها از سیستم مستقیم برای انجام معاملات استفاده می‌کنند. در این سیستم، افراد بدون هیچ واسطه‌ای می‌توانند به خرید و فروش ارزهای دیجیتال بپردازند.
- حفظ هویت و ناشناس بودن
هنگام استفاده از رمزارز، نیازی به شناسایی هویت کاربران نیست و هر کاربر با آدرس کیف پول دیجیتالی خود شناسایی می‌شود. شما مقداری از هر نوع رمزارز را به فرد دیگری که آدرس کیف پول او را دارید، ارسال می‌کنید و گیرنده آن را دریافت می‌کند. تمام شبکه این فرآیند را بررسی می‌کند تا همه چیز صحیح و طبق اصول صورت گیرد و هر رمزارز فقط یک‌بار خرج شود. تنها چیزی که دیگران در هنگام نقل‌وانتقال رمز ارز از شما می‌دانند، آدرس کیف پول شما است!
- کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت تراکنش‌ها
از آنجایی که مبادلات و پرداخت‌ها به‌طور مستقیم بین کاربران صورت می‌گیرد، رمزارزها می‌توانند با حذف واسطه‌ها، مراحل پردازش و هزینه‌های مربوط به زیرساخت‌ها و مالیات‌ها را برخلاف روش‌های پرداخت سنتی، از بین ببرند.
- سادگی و شفافیت معاملات
به دلیل اینکه در معاملات مستقیم با رمزارزها، امکان مشاهده همه تراکنش‌ها در شبکه وجود دارد، این سیستم می‌تواند به گردش مالی ساده‌تر و شفاف‌تر کمک کند.
- کنترل تورم و جلوگیری از تولید بی‌رویه اسکناس
رمزارزها به‌صورت بی‌رویه تولید نمی‌شوند و دولت یا سازمانی وجود ندارد که هر وقت خواست، بتواند رمزارز را روانه بازار کند. رمزارزی مانند بیت‌کوین، تعداد محدودی دارد (21 میلیون بیت‌کوین) که به‌مرور زمان، تولید آن پیچیده‌تر می‌شود!
- فراگیر بودن و تسهیل در جهانی شدن کسبوکارها
رمزارز یک پدیده جهانی است که هیچ کس قادر به کنترل آن نیست و هیچ نهادی نمی‌تواند آن را تحریم کند. بدون نیاز به واسطه، می‌توان این نوع ارزها را از نقطه‌ای در جهان به هر کسی و در هر کجای دنیا، انتقال داد. البته این موضوع مثل تیغ دولبه می‌ماند و ریسک‌های فساد مالی و وجود پول‌های بی‌اساس و بی‌ریشه در جوامع را افزایش می‌دهد.
استقبال بی‌نظیر کاربران جهانی از رمز ارزها، فرصت خوبی را برای مجرمان سایبری نیز فراهم کرده تا بتوانند با هک حساب‌های کاربری و نفوذ به پلتفرم صرافی‌های ارزهای دیجیتال، مبالغ هنگفتی را به سرقت ببرند. هک گسترده ۵ صرافی Mt. Gox ژاپن، بیت‌فلور، پولونیکس، بیت‌استمپ و بیت‌فینکس در تاریخ رمزارزها که به تعطیلی این صرافی‌ها منجر شد، بیانگر این مهم است.
حال نکته اینجاست که رمزارز چطور تولید می‌شود؟ کسانی‌که به تولید رمزارز موفق می‌شوند، ماینر (miner) و به این فرآیند ماینینگ (mining) یا استخراج گفته می‌شود. هر بار که ماینرها معادلات پیچیده ریاضی را حل می‌کنند، یک بلاک به بلاکچین در شبکه اضافه می‌شود. استخراج رمزارزها یک فرآیند دشوار است که به دستگاه‌هایی با قدرت محاسباتی بسیار بالا نیاز دارد.
فرآیند کاری ماینرها را می‌توان در 3 بخش خلاصه کرد:
- دریافت معاملات
- تأیید و مهر و موم کردن معاملات
- پخش معاملات در شبکه
یک رمزارز مانند بیت‌کوین، از شبکه‌ای از peer یا همتا تشکیل شده است (شبکه همتا به همتا) که هیچ واسطه‌ای مانند بانک‌ها یا نهادهای مالی در این شبکه وجود ندارد و گذشته و سابقه همه معاملات ثبت شده را در خود نگه می‌دارد؛ بنابراین تراز هر حسابی هم در آن موجود است. معامله خیلی فوری و سریع در همه شبکه شناسایی می‌شود، اما تأیید پس از مدت زمان خاصی صورت می‌گیرد.
تأیید معامله، یک مفهوم با اهمیت در رمزارزها است؛ به‌طوری‌که می‌توان گفت اعتبار رمزارزها به‌خاطر تأییدی است که اتفاق می‌افتد. تا زمانی که یک معامله تأیید نشود، نمی‌توان تشخیص داد که این معامله واقعی یا جعلی است. زمانی که یک معامله تأیید شود، غیر قابل تغییر خواهد شد و دیگر جعل و لغو آن میسر نیست. وظیفه تأیید معاملات بر عهده ماینرها است، در واقع این کار به‌عنوان شغل آن‌ها محسوب می‌شود و در ازای این تأیید، به‌عنوان دستمزد رمزارز دریافت می‌شود.
پدیده رمزارزها و استفاده گسترده آن در مراودات تجاری دنیا، زمینه‌ای را فراهم کرده تا بسیاری از کشورهای دنیا به استفاده از این ابزارهای مالی نوین مبتنی بر فناوری ترغیب شوند و دستورالعمل‌ها و سیاست‌گذاری‌های متناسب را با آن تدوین و تصویب کنند. بر همین اساس است که به جرأت می‌توان یکی از اتفاقات مهم چند سال اخیر را ظهور بلاکچین و محصول پرطرفدار و محبوب این فناوری یعنی رمزارزها دانست.
آیا ارز دیجیتال همان رمزارز است؟
خیر، ارز دیجیتال (ارز مجازی) مفهوم گسترده‌تری دارد و شامل هر گونه ارزی می‌شود که به‌صورت دیجیتالی در دسترس است اما رمزارز، نوعی ارز دیجیتال است که به‌منظور امنیت شبکه و معاملات خود، از علم رمزنگاری استفاده می‌کند. برای تفهیم بهتر این مطلب می‌توان به 2 نوع ارز رایج در هر 2 بستر اشاره کرد:
- ارز دیجیتال متمرکز مانند وب‌مانی و پی‌پال
- ارز دیجیتال غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین و اتریوم
تفاوت و شباهت‌های رمزارز و پول
تفاوت‌های زیادی بین رمزارز و پول معمولی رایج وجود دارد که در ادامه، به برخی از این تفاوت‌ها اشاره می‌شود:
- ماهیت وجودی: رمزارز ماهیت فیزیکی ندارد و یک رشته کد است که روی شبکه بلاکچین ثبت می‌شود اما پول معمولی رایج، مانند دلار، پوند و یورو ماهیت فیزیکی دارد و تولید و جابه‌جایی آن تابع نظام‌های بانکی و حکومتی از پیش تعریف شده است.
- پشتوانه: پشتوانه پول‌های کاغذی اصولاً طلای موجود در خزانه دولت‌ها است اما رمزارزها مانند پول‌های کاغذی امروزی، پشتوانه مشخصی ندارند. پشتوانه رمزارزها تقاضا، پذیرش و اعتماد مردم به شبکه است.
- واسطه: استفاده از رمزارز به واسطه نیاز ندارد و شبکه بر‌اساس سیستم همتا به همتا کار می‌کند. در این سیستم هر شخصی بدون واسطه، می‌تواند ارزهای خود را به شخص دیگری ارسال کند اما برای استفاده از پول‌های کاغذی، کاربران به واسطه‌هایی مانند بانک نیاز دارند.
- برگشت‌ناپذیری: اگر در هنگام نقل‌وانتقال رمزارز مشکلی رخ دهد و رمزارز به آدرس اشتباهی فرستاده شود، امکان برگشت ارز وجود ندارد، اما در انتقال پول‌های کاغذی اگر اشتباهی صورت بگیرد با پیگیری‌های لازم، امکان برگشت پول وجود دارد.
سیاست دولت‌ها در قبال این پدیده جدید چیست؟
از آنجایی‌که ویژگی مهم ارزهای رمزنگاری شده غیر متمرکز بودن، عدم کنترل آن‌ها توسط یک دولت خاص و ناشناس بودن مالک است، اکثر دولت‌ها این نوع از ارزها را عامل ایجاد بی‌ثباتی نظام پولی و افزایش‌دهنده جرایمی مانند قاچاق و پولشویی می‌دانند.
تنظیم مقررات برای رمزارزها با توجه به مسائلی که گفته شد، یکی از مسائل بزرگ قانون‌گذارها در سال ۲۰۱۸ میلادی شد و همچنان بسیاری از کشورها به‌دنبال انتشار دستورالعملی برای مسائل نظارتی و قانونی در انجام معاملات با این نوع ارزها هستند. مقامات برخی کشورها نیز به دلیل عدم وضع قوانین، به ممنوعیت معامله با رمزارزها مجبور شده و یا از روش‌های احراز هویت سختگیرانه و مالیات بر دارایی برای مهار آن‌ها، استفاده کرده‌اند. برخی کشورهای دیگر نیز ریسک خروج سرمایه را پذیرفته، اجازه داده‌اند تا کسبوکارها قبل از وضع قانون، فعالیت کنند.